Оҕо саас ыллыктарынан
Бастакы Президент М.Е. Николаев үөрэппит учууталларын уонна бииргэ үөрэммит табаарыстарын ахтыылара
1953 с. Михаил Ефимович Николаев Өктөм 7 кылаастаах оскуолатын бүтэрбитэ.
Кини үөрэнэр сылларыгар Өктөм 7 кылаастаах оскуолатын коллективыгар 17-20 учуутал үлэлиирэ уонна 160 үөрэнээччи үөрэнэр этэ. Учууталлар сүрүннээн педтехникуму уонна институту бүтэрбит анал үөрэхтээхтэрэ. Үгүстэрэ оскуолаҕа сынньалаҥҥа тахсыахтарыгар диэри үлэлээбиттэрэ. Өктөм нэһилиэгин олохтоохторун аҕа көлүөнэтэ кинилэр ааттарын улаханнык ытыктаан, таптаан ахталлар. Кинилэр Эркээни хочотун, бүтүн улуус нэһилиэктэрин ыччаттарын хас да көлүөнэтигэр олох киэҥ аартыгын суолун арыйбыттара.
Бу хаартыскаҕа Михаил Ефимович бииргэ үөрэммит оҕолорун, учууталларынан уонна Өктөмнөөҕү сэттэ кылаастаах оскуола директорын Гаврил Федорович Саввины кытары.
Бастакы эрээккэ (хаҥастан уҥа): Николаев Миша, Захаров Алеша, Иванов Коля, Иванов Ваня, Афанасьев Костя, Лиханов Ефрем, Саввин Гаврил Федорович, Капитонов Кеша, Лиханов Лёня, Иванов Юра, Кузьмина Настя.
Иккис эрээккэ (хаҥастан уҥа): Ноев Ваня, Исаков Аркадий, Данилов Филипп, Винокурова Ирина Семеновна оҕотунан, Аммосов Ганя.
Үһүс эрээккэ (хаҥастан уҥа): Иванова Ноябрина, Иванов Спиридон Дмитриевич, Шадрин Юрий Васильевич, Исакова Октябрина Ивановна, Родионова Зоя Засимовна.
М. Е. Николаев учууталларын ахтыылара
ʼʼ
Мин олус махтанабын биһиги учууталларбытыгар. Оччотооҕу сэрии кэмэ, сэрии саҥа бүппүт бириэмэтэ этэ. Туох да тиийбэт, учебник да тиийбэт, тэтэрээт да, харандаас да суох. Бэрт ол да үрдүнэн биһигини сүрдээҕин такайаннар үөрэппиттэрэ, дьон буоларбытыгар, личность курдук сайдарбытыгар улахан үлэни ыыппыт дьон диэн билигин сааһыран олорон толкуйдуубун.
Гаврил Федорович Саввин
Саха республикатын норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ,
"1941-1945 сс. Аҕа Дойду Улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин" мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Хаҥалас улууһун бочуоттаах гражданина.
ʼʼ
Хас биирдии киһи үлэтин түмүгэ, үлэтэ норуокка туһаны аҕаларынан сыаналанар. Учуутал үлэтэ кини үөрэппит оҕолоро киэҥ билиилээх, норуокка туһалаах дьон буолан тахсыбыттарыттан эмиэ сыаналанар. Мин оскуолаҕа 45 сыл үлэлээтим, ол тухары элбэх ахсааннаах үрдүк үөрэхтээх дьоннору үөрэтэн-иитэн таһаардым. Билигин кырдьан олорон, олортон кимнээҕэр ордук туһалаах дьон буолан таҕыстылар диэн сыымайдаан көрөбүн. Олор истэригэр нэһилиэккэ, улууска, республикаҕа элбэх биллэр дьоһун дьоннор бааллар. Биир дьоһун киһинэн Михаил Ефимович Николаев буолар. Мин Өктөм 7 кылаастаах оскуолатыгар 1951-1957 сс. дириэктэрдиир кэммэр Михаил үөрэммитэ. Кини чаҕылхай, наһаа көрсүө-сэмэй, үөрэҕэр кыһамталаах оҕо этэ. Ол үтүө хаачыстыбалара кэнники дириҥ билиини ыларыгар туһалаабыттара чахчы.
Ирина Семеновна Винокурова
Нуучча тылын уонна литературатын учуутала, РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна, тыыл уонна үлэ бэтэрээнэ
Республикабыт бастакы Президенэ Михаил Ефимович Николаевы - оччотооҕу 1949-1953 сыллардахха Миша Николаевы - Өктөм сэттэ кылаастаах оскуолатыгар үөрэппитим. Кинилэргэ 5, 6, 7 кылааска кылаастарын салайааччыта этим. Миша үөрэҕэр наһаа кыһамньылаах, ис-иһиттэн дьиссипилиинэлээх, олус сэмэй оҕо этэ.
ʼʼ
Миша мин предмеппэр нуучча тылыгар үчүгэйдик, наар "4" сыанаҕа үөрэммитэ. Биирдэ эмэ дьиэтээҕи үлэтин толорбокко, эбэтэр нойосууһун үөрэппэккэ кэлбитин өйдөөбөппүн. Оччолорго общественнай үлэ күөстүү оргуйара. Ходуһа оҥоһуута, от үлэтэ, хортуопуй хомуура. Биирдэ хортуоппуй хомууругар Филипп уонна Ваня туохтан эбитэ буолла, билигин өйдөөбөппүн, мөккүһэн турбуттарын Миша тохтотон, быһаарсан, иллэһиннэрэн турардаах. Бииргэ үөрэнэр оҕолоругар ол курдук авторитеттааҕа. Ийэтин кытта сельпоҕа муоста сууйсан, аҕатын кытта госконюшняҕа тэҥҥэ үлэлэһэн улааппыт оҕо. Үлэ диэн тугун билэр, сыаналыыр киһи. Биирдэ тосту-туора хамсанан миигиттэн сэмэлэммэтэҕэ. Оҕолор бары кинини ылыналлара. Киниттэн улахан киһи тахсыаҕа оччолортон да биллэрэ. Өрүү оттомноох, болҕомтолоох, барыга бары кыһамньылаах, дьоһуннаах-боччумнаах буолара. Михаил ийэтэ хоту сири олус таптыыра. Миша сэттиһи бутэрбитин кэннэ, кинилэр Эдьигээҥҥэ көспүттэрэ, оскуоланы онно бүтэрбитэ.
Үөрэнээччим, оҕом ханна да көрүстэр да үөрэн-көтөн, дорооболоһор. Кырдьаҕас дьоҥҥо уруккутунуу ытыктабыллаах сыһыаннаах. Биирдэ көрсөн ийэтэ Мария Михайловнаны ыйыппыппар, "птицефабрикаҕа үлэлии сылдьар" диэбитэ. Уола төһө да министр, үрдүк сололоох тойон буолбутун иһин. Үлэлии үөрэммит киһи дьиэтигэр олоруон кэрэйэн, 80-гар чугаһыар диэри птицефабрикаҕа үлэлээбитэ. Хардары миигиттэн сааспын ыйыталаспыта. "Сотору 80-мун туолабын" диэбитим. Оттон төрөөбүт күммэр үөрэнээччибиттэн сэттэ олус кыраһыабай оруосаны туппутум. Ону хатаран көре сылдьабын.
Михаил Ефимович Николаевынан, бэйэм үөрэнээччибинэн, кырдьык, киэн туттабын уонна кини үрдүк культуралаах, киэҥ билилээх Улахан киһи буолбутугар мин сэмэй кылаатым эмиэ баарыттан үөрэбин.
М. Е. Николаев кылааһынньыктарын ахтыылара
Мария Спиридоновна Иванова
САССР телевиденияҕа уонна радиовещанияҕа комитетын хорун артыыската. Үлэ бэтэрээнэ
Өктөм оскуолатын ол кэмнээҕи учууталлара Михаил Ефимович курдук саха чулуу уолун иитэн таһаарбыт үтүө-мааны дьон эбиттэр. Гаврил Федорович Саввин, Юрий Владимирович Шадрин, Спиридон Дмитриевич Иванов, Иван Иванович Лиханов, Пантелеймон Петрович Борисов, Октябрина Ивановна Исакова, Ирина Семеновна Винокурова, Зоя Засимовна Родионова, Наталья Николаевна Тимофеева, Антонина Николаевна Муравьева биһиэхэ билиини-көрүүнү биэрбиттэрэ, үчүгэйгэ-үтүөҕэ сирдээбиттэрэ. Кинилэр ааттара биһиги сүрэхпитигэр өрүү тыыннаах.
ʼʼ
Мин Михаил Ефимович Николаевы кытта 1952-1953 сыллардаахха үөрэммитим. Кини үөрэҕэр үчүгэй этэ. Оскуола общественнай олоҕор куруутун кыттара. Биирдэ Покровскай культуратын дьиэтигэр баран "Молодая гвардия" диэн спектакль көрдөрбүппүт. Онно мин Ульяна Громова буолбутум, уһун баттахтаах этим. Мин санаабар, Олег Кошевой оруолун Михаил Николаев толорбута. Любовь Щевцова - Аня Припузова буолбута.
Мин кэргэним Иннокентий Васильевич Капитонов Михаил Ефимовиһы кытта олох бииргэ үөрэммитэ, бииргэ оскуоланы бүтэрбитэ. Кини өлүөр сылдьан, "Миша Николаев туйгун үөрэхтээх, олус бэрээдэктээх (партаны үрдүнэн сүүрбэт) уол этэ" диэн кэпсиирэ. Кеша кэлин художественнай училищены бүтэрэн, Дьокуускай куорат 14 №-дээх оскуолатыгар уруһуй, черчение учууталынан үлэлээбитэ. Оҕолоро наар черчение олипиадаларыгар бастыыллар этэ. Онтон үрдүк үөрэххэ үөрэнэн, историк идэтин ылбыта.
Мин Михаил Николаев курдук, Саха Сирин ааһан, Россия, Аан Дойду таһымыгар биллэр чулуу киһилиин олохпор алтыһан ааспыппыттан олус диэн долгуйа үөрэбин.
Юрий Никифорович Иванов
Космофизическай чинчийиилэр уонна аэрономия институтун ШАЛ лабораториятын старшай лаборанынан үлэлээбитэ. Үлэ бэтэрээнэ
ʼʼ
1953 сылаахха бэс ыйыгар Өктөм 7 кылаастаах оскуолатын республика маҥнайгы Президенын М.Е. Николаевы кытта бииргэ үөрэнэн 16 оҕо бүтэрбиппит. 3 кыыстаах этибит: Кузьмина Настя, Сысоева Ира, Иванова Ноябрина.
Михаил үөрэнэр кэмигэр оҕо-оҕо курдук этэ. Үчүгэй спортсмен, ааттаах сүүрүк, хайыһардьыт. Наһаа бэрэдэктээх буолара. Активнай общественник этэ.
Биһиги оскуолабытыгар 6 учууталлаах этибит. Исакова Октябрина Ивановна - саха тылан, литературатын учуутала. Шадрин Юрий Владимирович - математика, геометрия учуутала. Родионова Зоя Засимовна - биология, химия учуутала. Саввин Гаврил Федорович - исторя учуутала. Иванов Спиридон Дмитриевич - физкультура учуутала уонна билигин да үлэ үөһүгэр сылдьар Винокурова Ирина Семеновна - нуучча тылын, литературатын учуутала.
Биһиги кылаас нуучча тылыгар мөлтөх этибит. Ирина Семеновна хас күн аайы диктант, изложение суруйтарарын өйдүүбүн. Сыананы элбэҕи туруорар этэ.
Михаиллаах Алааска госконюшня таһыгар олорбуттара. Аҕалара сылгы көрөр этэ. Онтон оскуоланы бүтэрбит сайыммытыгар Эдьигээҥҥэ көспүт сурахтаахтара.
Анастасия Павловна Капитонова
Дьөр нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина, коммунистическай үлэ ударнига. "1941-1945 сс. Аҕа Дойду Улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин" мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Үлэ бэтэрээнэ
ʼʼ
Төрөппүттэрим эрдэ өлөннөр, үөрэн диэн сүбэ-ама биэрэр киһим суох буолан, аанньа үөрэммэт этим. Ол иһиттэн кылааспар хааларым. Миша Николаевнтыын сэттис кылааска бииргэ үөрэммиппит. Кини үөрэҕэр үчүгэй этэ. Уруогар бэлэмэ суох кэлбитэ диэн суох этэ. Таҥаһа бэйэтигэр сөрү-сөп буолара. Кылааспытыгар уолаттар элбэх этилэр. Бары биир-тэҥ буолаччылар. Уһулуччу уол диэн кими да араарбат этибит. Бу уол кэлин Президент буолуо диэн хантан билиэхпитий, сэрэйиэхпитий?
Урукку оҕолор киинэҕэ көҥүллээтэхтэринэ эрэ барарбыт. Мин биирдэ "Тарзан" диэн киинэҕэ көҥүлэ суох баран, директортан Гаврил Федоровичтан улаханнык мөҕүллэн турардаахпын. Оччотооҕу оҕолор, уопсайынан, олус бэрээдэктээх этибит. Сэттис кылааһы 1953 сыллаахха бүтэрбиппит. Михаил Ефимович үөрэҕин салҕаан, кэлин улахан үлэһит буолбутун истэн, телевизорынан көрөн, саҥата суох үөрэрим, астынарым, оҕолорбор, сиэннэрбэр кэпсиирим.
Леонтий Петрович Лиханов
Тыа хаһаайыстыбатын эйгэтигэр Саха Республикатын Государственнай бириэмийэтин лауреата. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үтүөлээх тутааччыта
ʼʼ
Мин Миша Николаевтыын 6-7 кылааска бииргэ үөрэммиппит. Оччотооҕу оҕолор сайыннары, кыһыннары үлэ үөһүгэр сылдьарбыт. Ол да буоллар оҕо-оҕо курдук, оонньуу-көр буоларбыт. Холобур, сайынын "бырыычыка" диэн сасһы, кыһынын хамаанда тэринэн, ворота оҥостон "Саах тэпсиитэ" диэн билиҥҥи хоккей курдук бэһиэлэй, көхтөөх оонньуулаах этибит.
Миша ийэтэ сүрдээх үлэһитин, олус асчытын өйдүүбүн. Кинилэр Аччыгый Алааска, племобъединение аттыгар олорбуттара. Сайынын "Куудук" диэн сайылыкка көһөллөрө. Биирдэ Миша ийэтэ туох бырааһынньык эбитэ буолла, биһигини барыбытын ыҥыран, олус минньигэс саахырдаах булка сиэбиппит. Оччотооҕу билэр бурдук аспыт диэн саха лэппиэскэтэ эрэ буоллаҕа дии. Биһиги, оҕолор, онно үөрүү-көтүү бөҕө!
Михаил оҕо сылдьан, наһаа активнай позициялаах этэ. Куруутун этэрээт, онтон пионерскай дружина баһаатайынан буолара. Киниэхэ рапорт туттарар этибит. Бу санаатахха, оҕо эрдэҕиттэн салайар талааннаах эбит.
Саас учууталбыт И.И. Лиханов салайыытынан сатыы эбэтэр велосипедынан, Покровскайынан, Төхтүрүнэн гражданскай сэрии саҕанааҕы өйдөбүнньүк бэлиэ сирдэргэ сылдьарбыт. Олус куустээх патриотическай иитии үлэтэ барара. Сайынын юннатскай кружок үлэлиирэ. Онно оҕуруот аһын, бурдугу үүннэрэр этибит. Ону таһынан, люцерна диэн оту хомуйтараллара.
Сэрии кэннинээҕи аас-туор олоххо оҕо сааспыт аастар даҕаны, сырдыкка-кэрэҕэ эрэллээх, инникигэ дьулуурдаах этибит.
Егор Егорович Лонгинов
РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна. Үлэ, спорт бэтэрээнэ
Мин Өктөм оскуолатыгар сэрии ыар сылларыгар үөрэммитим. 1941 сыллаахха 1 кылааска киирбитим. Сэрии сыла буолан, үөрэнэр оҕо ахсаана олус аҕыйах этэ. Маҥнайгы учууталбыт Исаков Христофор Егорович диэн этэ. Биир сыл үлэлээн баран сэриигэ барбыта. Кинигэ, тэтэрээт олох тиийбэт этэ. Кумааҕы суох буолан, хаһыакка тиийэ суруйарбыт. Мин тулаайах буолан интернакка олорон үөрэммитим.
ʼʼ
Барыта кыайыы туһугар диэн үөрэнэрбит. Оттор маспытын бэйэбит тыаттан кэрдэн киллэрэрбит. Оскуолабыт барахсан ичигэһэ сүрдээҕэ. Оһох тула туран иттэрбит.
1945 сыллаахха Кыайыы күнэ үүммүтэ. Киһи ханна да көрбөтөх үөрүүтэ этэ.
Михаил Ефимович сэрии кэнниттэн 1945 сыллаахтан үөрэммитэ. Үөрэҕэр олус кыһамньылаах буолара. Кини мэниктии, айдаара сылдьыбат бэрт көрсүө-сэмэй оҕо этэ. Лоп-бааччы туттунуулаах, боччумнаах уол буолара. Михаил олус үлэһит ийэлээҕин өйдүүбүн. Кинилэр үс ини-биилэр уонна биир балыстаахтар этэ. Николаевтар эмиэ дьадаҥытык иитиллибит оҕолор буолаллар. Ол иһин үлэ диэн тугун эттэринэн-хааннарынан билэн улааппыт оҕолор буолаллар.
Мин биир кэмҥэ республика бастакы Президенын, биир бастыҥ киһитин кытта үөрэммиппиттэн астынабын, киэн туттабыт.
Николай Григорьевич Кривошапкин
Саха республикатын норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Үлэ Кыһыл Знамята, Үлэ Албан Аата III степэннээх орденнарын кавалера, ЯАССР Үрдүкү Сэбиэтин депутата. Өрөспүүбүлүкэ аатырбыт рационализатора, хонууһут
ʼʼ
Биһиги Михаил Ефимович Николаевтыын 1946-1948 сыллардаахха бииргэ үөрэммиппит. Бу сыллар Аҕа дойду Улуу сэриитин кэнниттэн буолан, үөрэнэр тэтэрээппит, кинигэбит кырыымчык этэ. Арыт ыһыллыбыт кинигэ буллахпытына, строкалар икки ардыларыгар суруйар этибит.
Михаил үчүгэй үөрэнээччилэр ахсаннарыгар сылдьар этэ. Сынньалаҥ кэми оҕо-оҕо курдук, сыыртан хатааһылаан, уһун переменаҕа тустан, сүүрэн-көтөн атаарарбыт.
Бииргэ үөрэнэр, оонньуур кэмнэрбитигэр хаһан да кыыһырсыбат, этиспэт этибит. Михаил доҕотторугар кыыһыра, этиһэ-мөккүһэ сылдьарын көрбөтөҕүм да, истибэтэҕим да.
Майыҥҥы кэмҥэ көрүстэхпитинэ, оонньоон-көрүлээн, сөтүелээн ааһарбыт. От үлэтэ саҕаланнаҕына, оччотооҕу оҕолор бары тарҕаһан хааларбыт.
Николай Дмитриевич Кривошапкин
Саха Республикатын Тыа хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, РСФСР социалистическай күрэхтэһиитин туйгуна, Өктөм нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина. Үлэ бэтэрээнэ
Мин Михаил Ефимовичтыын оҕо сааһым бииргэ ааспыта. Биир кылааска үөрэммиппит. Биһиги Кыччыгый алаас диэн сиргэ чугас-чугас олорбуппут. Михаил ийэтэ оччолорго оскуолаҕа остуорастыыр этэ.
Суостаах сэрии сылларыгар аччыктааһыны, тоҥууну-хатыыны эппитинэн-хааммытынан билбит дьоммут. Оччолого биирдэ эмит да буоллар, лэппиэскэ амсайар буоларбыт. Михаил Ефимович, аны санаатахха, бэйэтин өлүү лэппиэскэтин бииргэ үллэстэн сиир эбиппит.
ʼʼ
Кини кыра эрдэҕиттэн сытыы-хотуу этэ. Миигин баһылаан-көһүлээн илдьэ сылдьара. Миша туйгуннук үөрэнэр этэ. Учуутал тугу кэпсиирин болҕойон олорон истэрэ. Оҕолортон уһулуччу билиилээх-көрүүлээх буолаччы. Биир күн октябренок буолбуппут. Онно үөрбүппүтүн-көппүппүтүн олох умнубаппын.
Оччолорго оскуолаҕа иккиэн ынах тириитэ этэрбэһинэн сылдьарбыт. Оҕо-оҕо курдук оонньоомохтоон аҕай биэрэрбит.
Михаил Ефимович кыра эрдэҕиттэн көнө майгылаах, кими баҕарар ис дууһатыттан өйдүүрэ, сүбэлиирэ, оҕолору кытта биир тылы булара. Оҕолору бэйэтигэр тардар талааннааҕа, дьоҕурдааҕа. Кини оҕо эрдэҕиттэн тулуурдаах, аһыныгас этэ.
Михаил Ефимович дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ үөскээбит буолан, үлэни таптыыра, киһи кыһалҕатын өйдүүрэ, өйүүрэ, кыһаллара.
Николай Алексеевич Никифоров
Россия профтехүөрэхтээһинин туйгуна, бэтэрээнэ. Үлэ бэтэрээнэ
ʼʼ
Мин Михаил Ефимович Николаевы кытта оҕо сааспар ыкса алтыһан, бииргэ оонньоон улааппыт киһи буолабын.
Биирдэ начальнай кылааска, үөрэх дьыла саҕаланыыта, нууччалыы дьүһүннээх, куудара баттахтаах, сахалыы саҥарар оҕону көрбүтүм. Ону ийэбэр кэпсээбиппэр, "Маанньа кэлбит сурахтааҕа, кини оҕото буолуо" диэбитэ. Миша үөрэнэ кэлээт да, бэйэтин саастыылаахтарын кытта бэрт түргэнник уопсай тыл булбута. Сотору биһиги билсиһэн, доҕордоспуппут. Кини Алааска олороро. Октя диэн балтылааҕа. Миша наар биһиэхэ оонньуу кэлэр этэ. Дьиэҕэ хабылыктыырбыт, хаамыскалыырбыт, баарыстыырбыт. Тоҕо эрэ мөҕүллүбэт этибит. Билигин санаатахха, чумпутук оонньуурбут эбитэ буолуо. Үксүгэр таһырдьа тахсан хаарынан бырахсарбыт, саас тэпсэн суурэрбит, тустарбыт. 5-6 кылааска үөрэнэ сырыттахпытына, МТС кулуубугар бильярд аҕалбыттара. Аны бу оонньууга ыллаттаран, клубка наар сылдьарбыт. Онно библиотека баар этэ. Хаһыат, журнал уларсан ааҕарбыт. Оскуолаҕа буолар субботниктарга, хортуопуй хотуурга учууталларбытын кытта бары бииргэ сылдьарбыт. Сайынын оттуу барарбыт. Дьэ, ону көһөн кэлэн, ким сайыны хайдах оттообутун, кустаабытын, балыктаабытын кэпсэтэрбит.
Михаил Ефимович оҕо эрдэҕиттэн сайаҕаһа, кырдьыксыта. Хайа баҕарар балаһыанньаҕа үчүгэй сыһыаны олохтуура киниэхэ инники олоҕор үрдүк олугу уурдаҕа.
Иван Васильевич Ноев
Саха тылын, литературатын учууталынан үлэлээбитэ. Үлэ бэтэрээнэ
Мин Өктөм 7 кылаастах оскуолатыгар 1949-1953 сыллардахха үөрэммитим. 5-6 кылааска кылаас салайааччытынан Винокурова Ирина Семенаовна этэ. Кини нуучча тылын учуутала этэ. Олус үчүгэйдик кичэйэн үөрэтэрэ. Наһаа ирдэбиллээх буолара. Ол иһин нуучча тылыгар билиибит балачча сайдыбыта, олус грамотнайдык саҥарарга уонна суруйарга үөрэммиппит.
Мин өйдүүрбүнэн, Миша Николаев, 7 кылааска иккис сылбын хаалан үөрэнэ олордохпуна, ситэн ылан бииргэ үөрэммитэ. 7 кылааска Ирина Семеновна куоракка үлэлии барбыта, онон салайааччыбыт Октябрина Ивановна буолбута. Кини саха тылын үөрэппитэ. Элбэхтик сочинение суруйтарарын өйдүүбүн.
ʼʼ
Миша Николаев олус чэпчэкитик, уруокка истибитинэн тута өйүгэр хатаан, кыахтаахтык, наар "4" сыанаҕа үөрэммитэ. "5" мээнэ туруорбат учууталлар этэ. Миша көрсүө-сэмэй майгылааҕа, оҕолору кытта биирдэ да охсуспатаҕа. Биһиги охсуһар этибит. 6-7 кылааска Миша Николаев учком председателэ этэ. Ол аата үөрэххэ көҕүлээччи, бастыҥ пионер, комсомолец этэ.
Биһиги кылаастан аҥарбыт кэриэтэ салгыы үөрэнэн, идэ ылан, үлэлээн, пенсияҕа олоробут. Сорохторбут билигин да үлэлии сылдьаллар. Николаев Миша - ветврач. Афанасьев Костя - өрүс капитана. Лиханов Леня - строитель. Аммоосов Ганя - столяр. Исаков Аркадий - слесарь. Капитонов Кеша - художник. Ноев Ваня - учуутал, онтон да атыттар.
Раиса Михайловна Попова (Еремеева)
ССРС үрдүкү үөрэҕириитин туйгуна. Саха Республикатын үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ. Россия наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын үтүөлээх бэтэрээнэ
ʼʼ
Послевоенные сороковые годы…
День, когда мы пошли в 1-ый класс Октемской семилетней школы Орджоникидзевского района (ныне Хангаласского улуса), выдался солнечным, ласковым, теплым. В школе встретили нас с полевыми цветами, добрыми улыбками. по двору школы с хозяйским видом ходил взад-вперед молодой мужчина лет 30-ти в солдатской форме без головного убора. Подчеркнуто внимательно он здоровался с первоклассниками, одетыми кто во что. Затем он в своем приветственном слове перед всеми школьниками обрисовал кратко цели и задачи учащихся послевоенного времени. Говорил, что работать придется трудно, нет тетрадей новых, нет учебников, с чернилами и ручками тоже напряженно. Говорил он почему-то вполголоса, медленно, но очень четко и конкретно. Это был Дмитрий Иннокентьевич Варламов (от ред.: Анастатов С.А.), демобилизовавшийся из армии весной того же года. После него стал говорить такой же молодой, но более эмоциональный, громкоголосый, юморной Спиридон Дмитриевич Иванов. Он тоже был в солдатской гимнастерке, энергичный, стройный, подтянутый, быстроногий. Он вел уроки физкультуры. его уроки проходили очень живо, в темпе. Нас заставлял часто ползти по-пластунски от здания школы до интерната, который находился в другом конце школьного двора.
В 1 классе нас было 32 человека. Говорили, что это самый большой класс за все время существования Октемской школы. дети того времени были несколько меланхоличны, учились почти все одниково, т.е. никто большими знаниями не выделялся. библиотека школы была очень бедна. после 3, 4 классов у некоторых детей появилась тяга к знаниям, к чтению. Помню небольшой сборник произведений А.С. Пушкина. Он у нас был нарасхват. Некоторые стихи под конец мы знали наизусть.
Мишу Николаева я заметила, когда училась во 2-м или 3-м классе. Вообще-то он младше меня на один год. Помню, наша учительница Варвара Васильевна Гаврильева оставляла нас после уроков для дополнительных занятий. Учебников у нас не хватало, поэтому домашние задания мы выполняли организованно на этих занятиях. Миша был среднего роста, весьма опрятный, аккуратно одеты, он носил клетчатую рубашку, черные шаровары. Пожалуй, от общей массы ребят не отличался, учился стабильно. Характер был ровный, с ребятами не ссорился. На уроки не опаздывал, домашние задания выполнял регулярно. Жил он недалеко от школы, на Малом Аласе. У них во дворе стояли всегда лошади. Мы часто видели, как он кормил этих лошадей и чистил за ними.
Затем я увидела его студентом в Омске, когда мы, группа студентов, во время каникул приехали в гости к студентам-якутянам г. Омска. Тогда он был уже другим человеком. в разговоре чувствовалась деловитость, какая-то самостоятельность и целеустремленность, комсомольская закваска. поделился своими планами на будущее. говорил, что после окончания вуза поедет в Жиганск, займется общественной работой. уже в Омске он принимал участие в общественной жизни своего института. На всякие увеселительные мероприятия, устраиваемые для нас - студентов из Иркутска - предпочитал не ходить. Студенты-земляки говорили, что он очень серьезный, большую часть времени проводит в библиотеке, занимается спортом, хотя у него есть девушка - подруга по имени Дора. В Омске я видела его три раза, то он шел в библиотеку или наоборот, то шел в спортивной форме кататься на лыжах. Именно в Омске я поняла, что Миша Николаев непременно станет партийным работником.
Гаврил Алексеевич Шепеткин - Истээх Хатан
Үлэ бэтэрээнэ
Михаил Ефимовичтыын биһиги ойор-тэбэр оҕо сааспыт, сэрии, кураан, сут кэмигэр ааспыта. Аҕата эрдэ өлөн соҕотох ийэҕэ иитиллибитэ. Кини аччыгый Алааска, мин Чапаевка олорорум. Онон оскуолаҕа эрэ кэллэххэ аалсан ааһарбыт. Уол оҕо сиэринэн охсон-тэбэн, хатыйсан сырыттахпыт дии. Кыра хатыҥыр уолчаан "нуучча Миисэ" диэн ааттыырбыт. Оччотооҕу аас-туор олоххо суорат, иэдьэгэй, лэппиэскэ аһылыктаах буоларбыт. Ынах этэрбэһинэн атахпыт тоҥон ахан биэрэрэ. Миша бастакы кылааска иккис сылбын үөрээнэ сырыттахпына киирбитэ. Кини үөрэҕэр үчүгэй этэ. Учууталларбыт П.П. Борисов, В.В. Гаврильева, М.И. Ефремова, И.И. Лиханов этилэр. Уһун переменаҕа оонньуу сүүрэрбит.
ʼʼ
"Суоскалааһын" диэн оонньуу баара. Свинецка түүнү сыһыаран баран, этэрбэһин тумсунан, тиҥилэҕинэн сиргэ түһэрбэккэ эрэ өрүтэ тэбэҕин. 100-тэн тахсаҕа диэри тэбэр оҕолор баар буолаччылар. "Истиэнкэлээһин" диэн бытархай харчыны истиэнэҕэ быраҕан. тэйитэн, сүүйсэ оонньуурбут. Күһүнүн "үтүлүк сэриитэ'" буолара. Тирии үтүлүгү хатаран, бобо баайан баран, бэйэ-бэйэбитигэр бырахса оонньуурбут. Билиҥҥи оҕолорго тэҥнээтэххэ биһиги оҕо сааспыт курус хараҕынан одуулуур…
Киэн туттабыт дойдун дьоно. Оройуоҥҥар, нэһилиэккэр үтүмэн үгүс тутуу бөҕөнү ыыттардыҥ. Эн харааннаһан, олох балысхан хардыытыттан хаалсыбакка, сайдан, үлэлээн-хамссаан кэллэхпит. Сахабыт Сирин чаҕылхай дьонноруттан биир бастыҥнара эн буолаҕын!
Аныгы үйэ Тыгын Дархана эн буолаҕын!
Үс кутуҥ ырааһырдын,
Өркөн өйүҥ өссө сытыырхайдын,
Үйэҥ уһаатын, дьол-соргу тосхойдун!
Ирина Филипповна Засимова (Сысоева)
Библиотекарь. Үлэ уонна тыыл бэтэрээнэ
ʼʼ
Төһө да ааспытын иһин, сэрии кэннинээҕи сыллар ыарахан этилэр. Ол да буоллар, үөрэн-көтөн, оонньоон-күлэн аймалаһан сылдьарбыт. Олус иллээх уонна сиэри таһынан бэрэдэктээх этибит. Бэйэбитин дьоллоохтук сананарбыт. Олох бары ыарахаттарын сөпкө сыаналыырга учууталларбыт үөрэтэллэрэ, күүс-көмө буолаллара. 1951-1953 сс. Уулаах Аантан төгүрүк тулаайах, аҥардас ийэлээх оҕолору интернакка олордубуттара. Миигин тулаайаҕым иһин аһынан Ирина Семеновна Винокурова диэн нуучча тылын учуутала бэйэтигэр олордубута. Оо, онно үөрбүтүм, махтаммытым эриэхсит! Кэргэнэ Дмитрий Иванович Пестерев Дьокуускайга издательствоҕа үлэлиирэ.
Учууталларбытын наһаа ытыктыыр этибит. Математика, геометрия учуутала Ю.В. Шадрин - ыччат толло көрөр: убаастыыр киһитэ. Зоя Засимовна, Наталья Николаевна, Василиса Владимировна партия уонна комсомол пропагандиһын эбээһинэһин толорон, дьоҥҥо-сэргэҕэ туох баар билиилэрин кэпсии, атынан Чапаев, Төхтүр, Кыһыл Сулус учаастактарынан ыйга иккитэ айанныыллара. Ирина Семеновна, Зоя Засимовна төрөппүт мунньаҕын ыыталлара. Октябрина Семеновна Исакова, саамай эдэр учууталэтэ. Биирдэ 1944 с. тахсыбыт Г.П. Башарин "Саха үс реалист-суруйааччыта" диэн кинигэтэ буортулааҕынан сыаналаммытын кэпсээбитэ. Онтон ыла Кулаковскай, Софронов, Неустроев айымньыларын үөрэппэт буолбуппут.
Оскуолабытыгар мэлдьи художественнай самодеятельность кружоктара, спортивнай секциялар үлэлииллэрэ. Саас аайы энтузиаст учуутал Лиханов Иван Иванович экскурсияларга салайан илдьэрэ. Оскуола директорын Уулаахтан төрүттээх Саввин Г.Ф. үлэлээбитэ. История уруоктарын олус интэриэһинэйдик ыытарын өйдүүбүн.
Комсомолга киирэн баран, олус активнай буолбуппут. Мас эрбээһинэ, саһаан туруоруута, хаар күрдьүүтэ, муус таһыыта интернат уолаттарын салайыытынан күүскэ барара. Маны таһынан уолаттар Коля Иванов, Кеша Капитонов, Миша Николаев, Филипп Данилов уо.д.а. соҕотох олорор учууталларга мастарын хайытан, кыстаан биэрэллэр этэ.
ʼʼ
Миша Николаев Алааска олорор этэ. Тиэриллибит сиэрэй хаатынкалаах буолара. Олус аккуратнайдык таҥнара. Хап-хара харахтаах, күлэн мичээрдии сылдьар, хатыныр, кыра унуохтаах, оччолорго лоп-бааччы туттар-хаптар оҕо этэ. Үчүгэйдик үөрэнэр, куруук хайҕанар үөрэнээччи этэ. Художественнай самодеятельность концертарыгар тоҕо эрэ кыттыбат этэ. Ыллыырын, үҥкүлүүрүн сөбүлээбэт быһылааҕа. Аны санаатахха, ыллыыр, үҥкүүлүүр талаан киһи аайы бэриллибэтэҕэ чахчы.
Улахан үөрүүлээх бырааһынньыктарга, Чапаев эбэтэр Төхтүр клубтарыгар ыытыллар докладтар үөрэнээччилэр ырыаларынан-тойуктарынан түмүктэнэр буолара. Рая Еремеева олус чуолкай дикциялаах, куруутун биллэрээччи буолара. Ноябрина Иванова балалайкаҕа үчүгэйдик оонньуура. Кеша Капитонов уруһуйдьут бэрдэ этэ. Ваня Ноев кыралаан хоһоон суруйара. Ефрем Лиханов, Ваня Иванов, Настя Кузьмина артистическай талааннаах быһылаахтара, оруоллары үчүгэйдик толорор этилэр.
Биһиги биир дойдулаахпыт, бииргэ үөрэммит табаарыспыт Михаил Ефимович Николаев баай ис хоһоонноох олоҕун, үлэтин-хамнаһын туһунан улахан сэһэн да суруйдахха, толору кэпсиэҥ суоҕа. Кини билигин даҕаны үлэтин үгэнигэр сылдьарын биһиги бары билэн олоробут, төрөөбүт Сахатын Сирин, кини дьонун-сэргэтин туһугар өссө туруулаһан үлэлиэ диэн бигэтик эрэнэбит.
Олоххо, үлэҕэ уоппуттаах,
Үлэһит үтүөкэн дьоннордоох,
Байылыат кэнчээри ыччаттаах
Өктөмнөр ааттара ааттаныа,
Ырыаҕа-хоһооҥҥо хоһуллуо!
Анисия Михайловна Михайлова
Саха Республикатын доруобуйатын харыстабылын туйгуна. Үлэ уонна тыыл бэтэрээнэ
ʼʼ
Мин Нөмүгүгэ 1935 сыллаахха төрөөбүтүм. Ой диэн сиргэ. Төреппүттэрим: аҕам Михайлов Михаил 1900 сыллаах төрүөх, ийэм Акулина Александровна 1907 сыллаахха төрөөбүтэ. Куоракка көһөн киирбиттэрэ. Аҕам куораттан Аҕа дойду сэриитигэр 1942 сыллаахха атырдьах ыйыгар барбыта уонна 1943 сыллаахха атырдьах ыйын 27 чыыһылатыгар бааһыран өлбүтэ (трофейнай биригээдэҕэ сылдьан). Ийэм 1965 сыллаахха ыалдьан өлбүтэ.
Аҕам сэриигэ барбытын кэннэ, 1942 сыллаахха биһиги ийэбинээн Өктөмҥө көһөн тахсыбыппыт. Мин Чапаев оскуолатыгар 1943 сыллаахха маҥнайгы кылааска үөрэнэ киирбитим, 1949 сыллаахха бүтэрбитим.
Биһиги ийэбинээн сельпо территориятыгар олорбуппут, онно чугас хонтуора баара. Михаил Ефимович убайынаан, ийэтинээн, Мария Михайловнаны кытта, ыаллыы олорбуппут. Ийэлэрбит биир сельпоҕа араас үлэҕэ сылдьыбыттара. Мария Михайловна хонтуораҕа остуорастыыр этэ. Ону таһынан атын үлэлэргэ үлэлииллэрэ: түүнүн харабыллыыллара, килиэп буһараллара. Мин батыһа сылдьарым, илии-атах, кулгаах-харах буоларым. Михаил Ефимович убайынаан хонтуораҕа, пекарняҕа оһохторугар мас хайытан таһаллара. МТС уонна сельпо оҕолоро диэн араарсар буоларбыт. Сельпо оҕолоро бииргэ оонньуур этибит: лапталыырбыт, сиргэ мээчик төкүнүтэрбит. Оскуолаҕа Михаил Ефимович, миигиттэн балыс буолан, биир кылааһынан аллара үөрэммитэ, үөрэҕэр ситиһиилээхтик үөрэнэрэ, мээнэ мэниктээбэт, соччо баара-суоҕа биллибэт этэ.
Мария Михайловналаах хонтуора дьиэҕэ кыра хоско олорбуттара. Онно минньигэс сыттаах араас аһы астыыра, биһигини киллэрэн аһатара. Мин хонтуораттан арахсыбат этим, онно убайым Михайлов Федор Николаевич кылаабынай бухгалтер этэ.
ʼʼ
Биһигини пединституту бутэрбит учууталлар үөрэппиттэрэ: Исакова Октябрина Ивановна саха тылын, Родионова Зоя Засимовна географияны, биологияны, Шадрин Юрий Владимирович математиканы, черченияны, Винокурова Ирина Семеновна нуучча тылын, Иванов Спиридон Дмитриевич, Константинов Николай Алексеевич 5, 6, 7 кылаастарга үөрэппиттэрэ. Саввин Гаврил Федорович - директор, Шадрина Василиса Владимировна - завуч этилэр. Начальнай кылаас учууталлара: Исаков Никита Егорович, Аммосова Евдокия Николаевна, Лиханов Иван Иванович. Неустроев Николай Васильевич миигин бастакы кылаастан үһүскэ диэри үөрэппитэ. Биһиги учууталларбытын олус сөбүлүүр, убаастыыр этибит. Коллектив иллээх-эйэлээх этэ.
Оскуолаҕа сарсыарда аайы зарядка оҥортороллоро уонна учууталларбыт уочаратынан сэрии ханна кэлбитин, туох буолбутун, билиһиннэрэллэрэ, ханнык куораты кыайан ылбыттарын иһитиннэрэллэрэ уонна "Ураа!" диэн ытыс таһынар этибит. Оскуола көрүдүөрүгэр политбюро чилиэннэрин портреттара ыйанан тураллара, ону учууталларбыт нойосуус үөрэтэллэрэ. Уруок икки ардыгар учууталлар уочаратынан маассабай оонньуулары оонньотоллоро, улахан переменаҕа балалайканан үҥкүүлүүрбүт. Үчүгэйдик үөрэнэр уонна активнай оҕолору октябренокка, пионерга ылаллара, онтон комсомол кэккэтигэр киирэн оскуола общественнай үлэтигэр олус көхтөөхтүк кыттар этибит. Михаил Ефимович онно барытыгар салайааччы буолара, учууталлар уҥа илиилэрэ этэ. Биһиги ымсыыра эрэ саныырбыт, кини курдук учууталлары кытта сылльыбыт киһи диэн. Ийэтэ элбэх бииргэ төрөөбүт кыргыттара бары кэргэттэрдээхтэрэ, бары армияҕа барбыттар быһылааҕа уонна бары уолаттардаах этилэрэ. Ким, Клим диэннэри өйдүүбүн. Хайыһардыыр этибит, сыыртан үстэ трамплинтан көтөн ыстанан түһэрбит, үһүс трамплин үрдүк буолара. Покровскайга куоталаһа барарбыт.
Ефоний Дмитриевич Семенов
Сунтаар нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина
ʼʼ
Мин, Семенов Ефоний Дмитриевич, Хаҥалас улууһуттан төрүттээх киһибин. Өктөмҥө оҕо сааһым ааспыта. Мин сэрии кэмигэр төрөппүттэрим өлөннөр, тулаайах хаалан Өктөмҥө таайбар Абрамов Федор Харлампьевич диэн механизатор киһиэхэ иитиллибитим. Өктөм ол кэмҥэ сэттэ кылаастаах оскуолалааҕа уонна тулаайах оҕолор олорор государственнай интернаттааҕа. Кыһын онно олорон үөрэнэрим. Интернат уруккута таҥара дьиэтэ этэ. Оскуолабыт олорор сирбититтэн 2 км тэйиччи, кырдал үрдүгэр турара. Оскуолабытыгар үс сиртэн мустан үөрэнэрбит.
"Хотулар" диэн Кыһыл Сулус колхоз оҕолоро, "Соҕурууҥулар" Чапаев колхоз оҕолоро. Бары сатыы сылдьан үөрэнэрбит. Мин 1951-52 сылларга Михаил Ефимович Николаевы кытта бэһис, атыс кылаастарга бииргэ үөрэнэн, оҕо сааспар алтыһан ааспытым. Оччолорго тулаайах сэрии кэннинээҕи кэм буолан ас-таҥас кэмчи, доруобуйам да мөлтөх, аһаах этим. Үөрэхпэр ортонон эрэ үөрэммитим. Онон Михаил Ефимович үөрэхпэр көмөлөһөр, сүбэ-ама биэрэр этэ. Кини үөрэҕэр үчүгэй, көнө-көрсүө. Учуутал кэпсиирин тута өйдөөн иһэрэ. Оскуолаҕа холобурга сылдьар активист, лидер этэ. Учком председателэ, спортсмен. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, сааскы каникулга мустан, Өктөм үрэҕин сыырыгар сырылыы оонньуурбут. Тримплинтан ойутан ким салааската ыраах барарыгар куоталаһар этибит. Миша салааската саамай ыраах ойутан тиийэрэ, ону ким да сиппэт этэ. Салааскабытын, хаҥкыбытын бэйэбит оҥостор этибит. Биирдэ мин салааскабын алдьатан, онтубун аһынан ытыы турдахпына, Миша сүүрэн кэлэн уоскуппута уонна бэйэтин салааскатын бэлэхтээбитэ. Онно үөрбүппүн хаһан да умнубаппын.
Кини салааскатын тимир ыллыктыыр эбит, ол иһин кимиэнинээҕэр да ыраах сырылаан тиийэр эбит. Элбэҕи ааҕар, билэр-көрөр буолан, ону-маны айа, оҥоро сылдьар идэлээҕэ. Оскуоланы бииргэ үөрэнэн бутэриэхпин баҕарбытым иһин сэттис кылааска улаханнык ыалдьан, биир сыл үөрэнэрбин тохтотон кэбиспиттэрэ. Онон биир сыл хойутаан бүтэрбитим.
ʼʼ
Михаил Ефимович сэттис кылааһы бүтэрэн баран, үөрэҕин салгыы Жиганскайга үлэлиир убайдарыгар олорон бүтэрбитэ. Михаил Ефимович ийэтэ Мария Михайловна сүрдээх эйэҕэс, оҕолору таптыыр , куруук кэмпиэт, оҥоһуу бирээнньик биэрэн үөрдэрэ. Мин сайын соло буллахпына, Мишаҕа баран оонньоон кэлэрим. Урукку кэмҥэ оҕо үксэ оонньуур солото суох, дьоммутугар көмөлөһөр буоларбыт. Оскуолаҕа үөрэнэр кэммэр Семенов Афон Дмитриевич дэнэр этим. Төрөөбүт свидетельствобын архыыптан булбутум, Ефоний диэн эбиппин. Бииргэ үөрэммит табаарыстарым Афон диэнинэн билэллэр. Армияҕа сулуспалаан кэлэн баран куоракка механизация оскуолатыгар, билиҥҥитэ профтехучилищеҕа үөрэнэ сылдьан, Михаил Ефимович Горком комсомола үлэлиир кэмигэр көрсөр этибит. Онно механизатор идэтигэр үөрэнэрбин истэн "тыа сирин үлэһитэ буолар үчүгэй", - диэн хайҕаабыта. Кэлин президент буолан Сунтаарга кэлэ сылдьар кэмигэр көрсөн кэспэтэн турабыт. Михаил Ефимович сүбэлээбитин курдук идэбин сөбүлээн, биир сиргэ, биир тэрилтэҕэ, Сунтаарга кэлэн, дьиэ-уот тэринэн, Сунтаар кырдьаҕас ыала дэтэн, пенсияҕа тахсан олоробун, икки оҕолоохпун. Уолум Дьокуускайдааҕы тутуу институтун бүтэрэн, инженер-тутааччы идэлээх. Кыыһым Семенова Елизавета Ефониевна английскай тыл учууталынан Сунтаар орто оскуолатыгар үлэлиир. Манна даҕатан эттэххэ, уолум Егоров Иван Иванович Өктөм техническай лицейин корпуһун туттарбыт инженер-прораб. буолар. Кэргэним Егорова Галина Никифоровна Саха Республикатын үөрэҕириитин туйгуна, омук тылын учууталынан үлэлээн, билигин пенсияҕа олорор.
Оскуолатааҕы оҕо сааһым доҕоро Михаил Ефимович саха дьоно улаханнык ытыктыыр, убаастыыр чулуу киһитэ буолбутунан киэн туттабын. Биһиги көлүөнэттэн тахсыбыт Саха Сирин бастакы Президиэнэ, бүтүн Россияҕа биллиилээх салайааччы буола үүммүт. Михаил Ефимовиһы кытта алтыһан ааспыт, оонньообут түгэннэрбин олоҕум дьоллоох кэмнэринэн ааҕабын.
Виртуальнай быыстапканы оҥорууга туттуллубут матырыйааллар:
  1. Школьные годы Первого Президента (Октемская семилетняя школа 1945-1953 гг.)/авт.-сост. В.П. Ноговицына, В.Н. Шевелева. - Якутск: РИЦ "Офсет", 2019, 92 с.
  1. Оҕо сааһым ыллыктарынан. Ахтыылар хомуурунньуктара. Хаҥалас улууһа, Өктөм с., 2002 с.
Made with